Postsovet elitaları və Rusiya: Avrasiya məkanında dəyişikliklər Moskvanın maraqlarını təhdid edirmi?

Postsovet ölkələrinin cavanlaşmış elitası getdikcə Moskva ilə ortaq siyasi dil tapır. Hələ də rus ucuz xammalı və rus süngüsünə əsaslanan sabitlik təminatlarından istifadə edərək, o, artıq Rusiya olmadan da cəlbedici inteqrasiya layihəsi axtarmağa çalışır.

Rusiya beynəlxalq təcriddən yayınıb, lakin hələ də geosiyasi təcrid vəziyyətindədir. Bu qəribə ziddiyyət Amerika hegemoniyasından xaotik çoxqütblülüyə keçiddə dünya nizamını sürətlə dəyişdirməyə davam edən bir sıra qlobal hadisələrin nəticəsidir. Beynəlxalq münasibətlərin bərabərlik, praqmatizm və milli maraqların qarşılıqlı hörmətinə əsaslanan yeni platformasını formalaşdıran və qəti şəkildə dəstəkləyən məhz Moskvadır.

Bu yanaşmanın inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan bir çox dövlətə rəğbətlə qarşılanması açıq-aydındır, lakin hərbi və hər şeydən əvvəl ABŞ-ın maliyyə gücü hələ də qorxu aşılayır və Rusiyanın alternativ mövqeyini açıq şəkildə dəstəkləməyə mane olur. Sanksiyaların fəal istifadəsi Vaşinqtonun öz hökmranlığını qorumağa nə qədər hazır olduqlarını nümayiş etdirir.

Nəticədə, Rusiya diplomatiyası, əlbəttə, güclü mövqelərini saxlayır. İstədiyiniz qədər Afrika zirvəsinə istehza ilə yanaşa bilərsiniz, amma Qara qitə ölkələrinin onlarla liderinin Soçiyə gəlməsinə cavab olaraq Qərbdə qəzəb fırtınası forumun həqiqi əhəmiyyətini göstərir. Bu gün dünya geosiyasi gündəmi yalnız Moskvanın iştirakı ilə inkişaf edir: Suriya müharibəsi, İranın nüvə proqramı, Avropanın enerji təhlükəsizliyi və ticarət müharibələri. Rusiyanı G8-ə qaytarmaq təşəbbüsü də sıfırdan yaranmayıb: son illər Qərb liderlərinin görüşlərində irəliləyiş həllərinin yoxluğu boşluğu göstərir.

Buna baxmayaraq, Rusiya BMT Təhlükəsizlik Şurasında səsvermə zamanı tez-tez tək qalır, doğrudur, ehtiyatlı Çin rəhbərliyi ilə başda olmaqla, daha çox ölkə neytral tərəfdədir. Hələ ki sanksiya tələsindən çıxmaq mümkün deyil: nə Avropa, nə də Asiya, Rusiya ilə əlaqələri bərpa etmək istəyi ilə, dollar emitenti ilə mübahisə etmək istəmir.

Nəhayət, bu, bəlkə də bizim üçün ən xoşagəlməz haldır, son illər regional geosiyasi təkliyimizi göstərir. Ortaq İttifaq evini tərk edən qonşu ölkələr ya Moskvadan uzaqlaşır, ya da Avrasiyadakı ümumi iqtisadi inteqrasiya layihələrində iştirak etmələrinə baxmayaraq, “çoxvektorlu siyasət” yürüdürlər. Nə Krım, nə də Cənubi Osetiya ilə Abxaziya heç bir postsovet dövləti tərəfindən tanınmayıb. Göründüyü kimi, hətta müttəfiq Belarus da.

Çox vaxt Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin MDB ölkələrindəki uğursuzluqları haqqında danışmaq adətdir: səfirlik və konsulluqların fəaliyyəti əsasən protokol və təntənəli tədbirlərin hazırlanmasına həsr olunub və hökumətlərarası danışıqlar böyük kapitalın iqtisadi maraqlarının nümayəndələri tərəfindən aparılıb. “Yumşaq güc”ün köməyi ilə maraqların irəliləməsi, qonşu elitanın sədaqətini “satın alınması” üçün lazım olan ehtiyat subsidiyaları praktikası ilə tamamilə əvəz edilib. Bu gün ölkənin ən yaxın tərəfdaşlarımıza qarşı siyasəti praqmatizmə doğru sürüklənir. Doğrudur, qonşularımızın təfəkküründəki “bəxşiş verən, lakin əvəzində heç nə tələb etməyən əl” imicini silmək çətin olacaq.

Bəs MDB ölkələrinin postsovet elitaları haqqında nə demək olar, axı onlar da ümumi bürokratik xəmirdən yoğrulub, burada çox sayda biznes maraqları ola-ola Rusiyadan sürətlə və çəkinmədən uzaqlaşdılar?

Üç əsas amili müəyyənləşdirdik və təhlil etdik.

Əvvəla, postsovet bürokratiyası, gənc bürokratiyanın hazırlanması və genezisindəki fərqin nəticəsi olan “Brejnev durğunluğu” dövrünün kommunist nomenklaturası nəslini yeni interesifik münasibətlərə birləşdirən qeyri-rəsmi əlaqələrdən və ümumi nostalji xatirələrdən məntiqi yola keçib. Bir sıra postsovet respublikalarında yerli elita çox cavanlaşıb ə Qərb universitetlərinin qədim sinif otaqlarının havasında nəfəs alıb.

“Regnum” agentliyinin baş redaktoru Modest Kolerovun “Ekspert”ə verdiyi müsahibədə istehza ilə qeyd edib: “Artıq onların sərhədin o tayındakı “vəzifədaşlar”ı ilə heç bir sosial yaxınlığı yoxdur, çünki onları heç nə birləşdirmir. Ortaq xatirələri olmayacaq, birlikdə araq içməyib və qurultaylarda da birlikdə kimisə alqışlamayıblar”.

İkincisi, MDB ölkələri digər Avrasiya nəhənglərinin güclü iqtisadi təsirini hiss edirlər. 1990-cı illərin sürətlə kasıblaşmış Rusiyası postsovet elitalarına tam dəstək təklif edə bilməyib. Nəticədə, Orta Asiya bölgəsi Çinin güclü təsiri altına keçib, Şərqi Avropa və qismən Cənubi Zafqaz bölgəsi ölkələri Aİ-yə daha yaxın olub.

Nəhayət, 2000-ci illərin güclü iqtisadi sıçrayışından sonra da Rusiya inteqrasiya üçün dəyərli bir ideoloji platforma hazırlaya bilməyib və iqtisadi ittifaqların variasiyası, ilk növbədə, Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) o qədər yavaş və bürokratik şəkildə inkişaf edib ki, sükanı əldən buraxıb və geosiyasi rəqiblərimizin həmləsinə məruz qalıb.

Bu gün postsovet elitası özünün ilkin inkişaf – suverenliyə heyranlıqdan müstəqil siyasi və iqtisadi strategiya axtarışına qədər yol qət edərək, bir növ, “bifurksasiya nöqtəsində” donub-qalıb. Hər an “mərkəzdən qaçma” hərəkətini sürətləndirməyə hazırdır.

Kral evinin elitası

2019-cu ilin mart ayında Nursultan Nazarbayev Qazaxıstan prezidenti səlahiyyətlərini dayandırmaq qərarına gəldiyini elan edərkən, bu xəbər dərhal çox sayda qeyri-müəyyənliyə səbəb olub. Hamı maraqlanırdı: bir vaxtlar bütün ölkəyə səpələnmiş klanları birləşdirməyi bacaran şəxs prezidentlikdən gedəndən sonra elitaların əmlak və səlahiyyət bölgüsü yenidən başlayacaqmı? Nazarbayevin dövründə siyasi və iqtisadi kapital toplayanların aqibəti necə olacaq? Onun varisi necə olacaq: daha radikal milli gündəliyi olan islamçı? Yoxsa çinpərəst? Son nəticədə, balanslı bir rus vektoru qalacaqmı?

Elitaların xaos və həddindən artıq əsəbiliyi Orta Asiyada güc və işgüzar dairələr arasında münasibətlərin hələ də feodal prinsipi üzərində qurulduğu hakimiyyət dəyişikliyi prosesləri üçün xarakterikdir. “Padşahın” rəmzi ölümü – məsələn, istefası – qaçılmaz olaraq “kral evi”nin divarları arasında çətin və gizli bir oyun başladır ki, bu da gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər. Qırğızıstanın sabiq prezidenti Almazbek Atambayevin malikanəsinə təhlükəsizlik qüvvələrinin ikigünlük hücumun ölkədə az qala yeni inqilaba doğuracağını xatırlatmaq kifayətdir. Halbuki əvvəlcə belə görünürdü ki, qırğızlar hakimiyyətin dinc yolla ötürülməsinin açarını tapıblar.

Politoloq Daniyar Aşimbayev deyib: “Bütün Orta Asiya respublikaları ənənəvi elit sistemləri – yerliçilik, qohumluq, məktəb masası təmasları, iş ortaqlığı çərçivəsində yeni idarəetmə təcrübələrinin simbiozu ilə səciyyələnir. Bu, postsovet məkanında olan bütün Asiya ölkələrinin səciyyəsidir: hüquqi sənədlərdə hansı siyasi model göstərilməsindən asılı olmayaraq, elitalar arasında son dərəcə sabit ənənəvi, qeyri-rəsmi münasibətlər sistemi mövcuddur. Bundan əlavə, respublikada prezident yalnız ailəsi ilə əlaqəli qrupa diqqət yetirməməlidir, həm də özünü “millətin atası” kimi göstərərək, bütün digər qəbilələrə qarşı əsas hakim rolunda çıxış etməlidir”.

Qırğızıstan hələ də dindar Cənub və daha dünyəvi Şimal bölgəsi ilə ikiyə bölünüb. Yerli elita bəzən dövlət qurumlarına nisbətən daha effektiv fəaliyyət göstərən qohum qəbilələrin başçılarından ibarətdir. Türkmənistanda da vəziyyət eynidir: bu ölkənin sakinləri hələ də özlərini “tayfalar milləti” hesab edirlər. Vahid türkmən etnosu heç vaxt meydana gəlməyib və avtoritar prezident (əvvəlcə Saparmurat Niyazov, indi isə Qurbanqulu Berdıməhəmmədov) fərqli qəbilələrin nümayəndələri arasında vasitəçi kimi çıxış etməyə məcburdur.

Qazaxıstandakı elit klanlar əvvəlcə qəbilə bağları əsasında yaranmışdı. Onların kifayət qədər sərt konsolidasiyası keçmiş prezident Nursultan Nazarbayevin avtoritar iradəsi ilə təmin edilib. Lakin son 10 ildə respublikada hakim sinif, digər Orta Asiya ölkələrindən fərqli olaraq, ölkəni mövcudluğunun ilk illərində idarə edən nomenklatura qohumları ilə müəyyən dərəcədə əlaqəli olan yeni nəsil hesabına xeyli cavanlaşıb. Bu yeni siyasi elita respublikada klan rotasiyası üçün unikal platforma olan “Bolaşak” beynəlxalq təqaüd proqramı çərçivəsində Qərb universitetlərində təhsil alıb.

“Mərkəzi Asiya Tədqiqatları” Təhlilçilər və Ekspertlər Assosiasiyasının sədri Sergey Masaulov belə deyib: “İdeologiyaya görə, bu, demək olar ki, heç sovet keçmişi ilə bağlı olmayan insanlardır; müəyyən mənada onlar daha da qlobal diskusa daxil olurlar. Bu, bütün xarici siyasət vektorlarına ciddi inanacaq çox praqmatik insanlardır. Onlar 90-cı illərin o yarıquldur şüuruna sahib deyillər. Ancaq açıq şəkildə demokratiyaya doğru bir hərəkət də olmayacaq: onlar atalarının hakim prinsiplərini tamamilə miras alıblar”.

İndiyə qədər Rusiya regional hakim, qaçılmaz qəbilə fitnəsi olan bir çox Orta Asiya dövlətlərinin dövlət suverenliyinin sabitliyinin qarantı kimi çıxış edib. Digər şeylər arasında Rusiya hərbi bazaları və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) fəaliyyəti milli qarşıdurma, terrorizm və ekstremizm təhlükəsini önə çəkir. Bununla birlikdə, elitaların dəyişməsi prosesi bölgənin sabitliyi üçün yeni çağırışlar doğurur: “gənc”lərin bir hissəsi Çinə və ya hətta Qərbə yönəldilib ki, bu da xarici qüvvələri hakimiyyət uğrunda mübarizəyə cəlb etməsi və Rusiya maraqlarını sıxışdırılması deməkdir.

Siyasi cəhətdən dinamik

İyunun 20-də Tbilisinin mərkəzindəki Rustaveli prospekti kükrəyirdi. Minlərlə qəzəbli nümayişçi Dövlət Dumasının deputatı Sergey Qavrilovun Pravoslav Parlamentlərarası Assambleyası zamanı “səhv kürsüdə” – parlament başçısının kürsüsündə oturması “özbaşınalığı”na etiraz olaraq əfsanəvi prospekti doldurmuşdu.

Bu, salonda olan ultra-radikal deputatların hiddətinə səbəb olub və gürcü millətçilərinin dəstələrini küçələrə çıxarıb. Parlament binası önünə toplaşaraq onlar Rusiya nümayəndə heyətinə şüşə və yumurta atmağa çalışıb, sonra erkən seçkilərin keçirilməsini tələb edən iğtişaşlar təşkil ediblər.

Moskva becid, sərt təpki verib, lakin həddi aşmayıb: Vladimir Pytin Rusiyadan Gürcüstana hava nəqliyyatı ilə sərnişin daşınmasını qadağan edib və yerli turizm sektorunu silkələyərək rus turistləri oradan çıxarmaq qərarına gəlib. Lakin bu, gürcü elitasının avropapərəst kursu seçməsi və 2008-ci il müharibəsindən bəri aktiv mərhələyə qədəm qoyan Moskva ilə Tiflis arasındakı münaqişə salnaməsində yalnız yeni bir məqam idi.

Elitaların çevrilmə prosesi və onların sovet kontekstindən dərin qırılması Gürcüstan və Ermənistanda ən çox qeydə alınıb – bu, bəlkə də postsovet məkanında siyasi cəhətdən ən dinmamik iki respublikadır.

Ermənistandakı son inqilabi hadisələrdən sonra hakimiyyətə yeni nəslin siyasətçiləri gəlib, onların yaşı əksərən 40-dan yuxarı deyil. Bundan əlavə, maliyyə təsirinə görə müəyyən siyasi kurs çərçivəsində seçimi diktə edə bilən xaricdəki, əsasən Fransa və ABŞ-dakı konsolidasiya edilmiş erməni diasporları siyasi elitanın dəyişməsi prosesinə təsir edən amildir.

Lakin Gürcüstanda diaspor amili artıq belə bir rol oynamır. Elitaların çevrilməsi prosesi prezidentlərin dəyişməsi ilə əlaqələndirilir. Daha gənc insanları hakimiyyətə cəlb etmə xüsusilə, Mixail Saakaşvilinin rəhbərliyi altında aktiv şəkildə başlayıb. Bir qayda olaraq, onlar xaricdə təhsil alıb, beynəlxalq şirkətlərdə işləyib və Qərb idarəetmə nümunələrini ölkəyə gətiriblər. Bu elita, anti-Rusiya ritorikası və daxili bazarda böyük Qərb kapitalının lobbiçiliyi ilə, xarici maliyyələşdirmə kanallarından tamamilə asılıdır.

Moskva Dövlət Beynəlxalq Əlaqələr İnstititunun Qafqaz Problemləri və Regional Təhlükəsizlik Mərkəzinin baş elmi işçisi Vadim Muxanov deyib: “Bu, Saakaşvilinin Vahid Milli Hərəkat Partiyasını və onun geosiyasi kursunu tənqid etmək üçün qurulmuş “Gürcü Arzusu”nun hakimiyyətə necə gəldiyini göstərir. Ancaq indi görürük ki, ölkədə yeni insanların hakimiyyətdə necə möhkəmləndiyini gördükdə, dərhal anlaşılır ki, qərbyönümlü insanlar yenidən hakim təbəqəyə cəlb ediləcək, bunun üçün anti-Rusiya ritorikası siyasi və iqtisadi dividend qazanma baxımından əsas şərtdir” .

Rusiyanın Cənubi Qafqazın yeni elitaları ilə çətin əlaqələri var. Bir tərəfdən, Rusiya əsgərləri və diplomatları tərəfindən təmin olunan Abxaziya ilə Dağlıq Qarabağ və Cənubi Osetiya problemini nəzərə alsaq, geosiyasi sabitlik amili çox böyükdür. Rusiya kapitalının, o cümlədən böyük kapitalın mövcudluğu nəzərə çarpır. Ancaq problem ondadır ki, Ermənistan və Gürcüstanın siyasi elitası öz biznes maraqlarından təcrid olaraq inkişaf edir və sabit iqtisadi inkişaf vəzifələrindən daha çox xaotik küçə və anti-Rusiya millətçiliyinə daha çox sadiqdir. Nəzərini Ərəb Dünyasına çevirsə də, Moskva ilə praqmatik münasibətlərin faydalarını yaxşı bilən Azərbaycan hakimiyyəti ilə Moskvanın ortaq dil tapması daha asandır.(Tərcümə: Strateq.az)

pia.az