Yeni Rusiya imperiyasının qaçılmaz süqutu - İmperiyanın məhvinə rəhbərlik edən isə Putindir...

Sovet İttifaqı Rusiya imperiyasının dağılmasının məhsulu olduğu kimi Rusiya Federasiyası da Sovet İmperiyasının dağılmasının məhsuludur.

Poliqon xəbər verir ki, bunu “Foreign Policy” qəzeti üçün yazdığı məqaləsində Rutgers Universitetinin politologiya professoru Aleksandr Motıl yazıb.

Motıl məqaləsində qeyd edir ki, imperiyaların uzun tarixinə nəzər salınarsa, bugünkü Rusiyanın yenidən imperializasiya layihəsinə - mümkün qədər öz keçmiş imperiyasını yenidən yaratmaq cəhdinə başlaması heç də təəccüblü deyil. Lakin müəllif onu da əlavə edir ki, Rusiyanın cəhdlərinin uğursuzluğa düçar olması da təəccüblü olmamalıdır.

Sabit görünən imperiyaların böyük əksəriyyəti nəhayət, yalnız imperiya mərkəzi qalana qədər parçalanır. Bizans və Osmanlı imperiyaları bu dinamikanın mükəmməl nümunələridir. Hər imperiya getdikcə daha çox ərazi itirirdi, ta ki, birinci ancaq Konstantinopola sığınana qədər, ikincisi isə Türkiyəyə çevrilənə qdər torpaqlarını itirdilər.

Qalan dövlətlərin heç biri yenidən imperializasiyaya cəhd etmədi. Eyni şeyi Avropanın xaricdəki müstəmləkə imperiyaları haqqında da demək olar: İngilislər öz mülklərinin əksəriyyətini az-çox könüllü olaraq və çox atəş açmadan geri çəkdilər, hollandlar, fransızlar, portuqallar və ispanlar isə əllərindən gələni etməyə çalışdılar, lakin onlara qarşı mübarizədə milli azadlıq hərəkatlarına məğlub oldular. Bu ölkələr də sonradan yenidən imperializasiya cəhdlərindən çəkindilər.

Müəllif yazır ki, Avropa imperiyalarından fərqli olaraq, Rusiya imperiya tənəzzülünün başqa, daha dəyişkən kateqoriyasına düşür.

Güclərinin zirvəsində bəzi imperiyalar, adətən, nüvə ilə periferiya arasındakı formal əlaqələri kəsən kataklizmlər nəticəsində birdən-birə və tamamilə dağılır. İmperator Rusiyası, Kayzer Almaniyası və Sovet İttifaqı eyni aqibəti yaşadı. Qəfil dağılmaya qədər özək və periferiya arasındakı struktur və institusional əlaqələr hələ də canlı idi. Daha da vacibi odur ki, ani dağılmalarda imperiya ideologiyası dağıldıqdan sonra da canlı və sağlam qalır, imperiya mərkəzindəki elitaların öz keçmiş imperiyalarının hamısını və ya bir hissəsini yenidən yaratmaq cəhdlərinə gətirib çıxarır

Müəllif qeyd edir ki, politoloq Reyn Taaqepera keçmiş imperiyaların ərazi qazanma və itkilərini qrafikə salıb. Təəccüblü deyil ki, qrafiklər parabolalara bənzəyir - imperiyalar yüksəlir, davam edir və sonra yox olur. Sabit fazada sağ qalmağı bacaran imperiyaların adətən əsrlərlə davam etməsi də təəccüblü deyil.

Tez yıxılanlar, adətən, qurucuları sürətli hərbi uğur əldə etdikdən sonra sonra ölür, Çünki qurucunun ölümü yeni yaranan imperiyanı böhrana salır. Makedoniyalı İskəndərin nəhəng, konsolidasiya edilməmiş krallığı bu dinamikanın klassik nümunəsidir.

Parabolalar hətta zahirən sabit sabitlik mərhələsində belə, heç vaxt hamar olmur. Bunun əvəzinə, onlar birjanın hərəkətlərinə bənzəyirlər: zamanla nəzərdən keçirildikdə, əslində yuxarı və ya aşağı meylləri göstərən daimi enişlər ortaya çıxır. Bəzən imperiyalar 1204-cü ildə Dördüncü Səlib yürüşündən sonra Bizansda olduğu kimi, yenidən doğulmadan müvəqqəti olaraq yox ola bilər. Bizans imperatorlarına öz ərazilərindən qalanları geri almaq üçün bir neçə onillik lazım oldu.

Rusiya İmperiyası Birinci Dünya Müharibəsinin sonlarına doğru dağıldı, lakin bolşeviklər tərəfindən tezliklə dirçəldildi. Sovet İttifaqı, öz növbəsində, 1991-ci ildə sona çatdı və cəhdlərin olmaması üçün olmasa da, hələ də dirilməmişdir. Rusiya qoşunları Moldovanın, Gürcüstanın və təbii ki, Ukraynanın bir hissəsini işğal edib. Bu arada, Belarus tədricən Rusiya orbitinə o yerə qədər çdaxil olub ki, Mins ancaq nominal olaraq mövcuddur. Belarus əsasən suverenliyindən məhrum edilib, vassal dövlətlə müstəmləkə arasındakı bir qurulrşa çevrilib.

Rusların, onların qonşularının və dünyanın qarşısında duran sual Vladimir Putinin imperatorluğunun faktiki olaraq zəbt etdiyi əraziləri saxlaya bilib-bilməməsi və bəlkə də genişləndirə bilməsidir. Bəs Sovet imperiyasının qalığı olan Rusiya Federasiyasının özü parçalanana qədər aşağıya doğru hərəkətlərini davam etdirəcəkmi?

Müəllif yazır ki, digər imperiyaların yüksəlişini və süqutunu izah edən amillərə nəzər salmaqla bu suala cavab vermək mümkündür.

Yenidən imperializasiyanın zəruri şərtləri güclü ordu, güclü iqtisadiyyat və effektiv hökumətdir. Əlverişli şərtlərə imperiya nüvəsi ilə periferiya arasında əvvəlcədən mövcud olan institusional əlaqələr, imperiya ekspansiyasına laqeyd və ya qəbul edən xarici qüvvələr və mərkəzdə avtoritar idarəetmə daxildir. Fəaliyyət üçün son təkan imperiya arzusunu stimullaşdıran imperiya ideologiyasıdır.

Ancaq üç zəruri şərt yerinə yetirilməsə, hətta imkan verən amillər və imperiya ideologiyası mövcud olsa belə, gələcək dirçəldilmiş imperiya ilə nə baş verəcəyini düşünün. Əgər genişlənməyə kifayət qədər güclü ordu və onu dəstəkləyəcək iqtisadiyyat olmadan cəhd edilərsə, nəticə həddən artıq uzanacaq və uğursuzluqla nəticələnəcək.

Poliqtoloq qeyd edir ki, effektiv hökumət olmadan, genişlənmə üçün lazım olan davamlı səyləri davam etdirmək mümkün deyil. Həddindən artıq gərginlik və məğlubiyyət, çox güman ki, rejim dəyişikliyi və ya dövlətin dağılması ilə nəticələnir.

Aleksandr Motıl yazır ki, tarixdən bir neçə misal Rusiyanın yenidən imperiyalaşmaqda qaçılmaz uğursuzluğunu nümayiş etdirəcək. Qərbi Roma bu üç şərtə cavab vermədi. Azalan hərbi effektivlik, davamlı barbar hücumu altında olarkən davamlı profisitlər istehsal edə bilməyən iqtisadiyyat və getdikcə səmərəsiz idarəetmə fonunda tənəzzülə uğradı və nəhayət dağıldı.

Post-Osmanlı Türkiyə ideologiyası imperiyaya sədaqətdən milli dövlətə sədaqətə keçdiyi üçün yenidən imperializasiyadan çəkindi. Kamal Atatürk Kiçik Asiyanı yunan əhalisindən təmizlədi, lakin Türkiyənin sərhədlərini Yunanıstana qədər genişləndirməkdən yayındı, bunun əvəzinə keçmiş imperiyadan türklərin yeni ölkəyə köçürülməsinə diqqət yetirdi. Güclü xarici qüvvələr də yeni dövləti geridə qoydular.

Avropanın bütün xarici müstəmləkə gücləri genişləndikcə imperiya ideologiyasını bölüşdülər, lakin iki dünya müharibəsindən, milli azadlıq mübarizələrindən və artan beynəlxalq qınaqdan sonra öz hərbi və iqtisadi zəiflikləri ilə üzləşdikdə ondan imtina etdilər. Onların heç də hamısı öz imperiyalarını döyüşsüz tərk etmədilər, lakin onları dirçəltməyə də cəhd etmədilər. #Rusiya #rəy

Motıl qeyd edir ki, Rusiya Federasiyası yenidən imperiyalaşa bilməyəcək. Onun ordusu qətiyyən güclü düyil və orta səviyyədədir, iqtisadiyyatı İtaliya və ya Texas şataının iqtisadi gücünə bərabərdir və elitalar sürətlə irəliləyən post-Putin dövründə hakimiyyət uğrunda yarışmağa başladıqları üçün idarəçiliyi getdikcə səmərəsiz və qeyri-sabitdir.

Politoloq vurğulayır ki, yaxın gələcək vəziyyət daha da pis ola bilər, xüsusən də rejim tək bir avtokratın şıltaqlığı ilə idarə olunmağa davam edərsə və texnoloji yeniliklərə və iqtisadi artıma mane olmağa davam edərsə iflas sürətlə yaxınlaşacaq.

Bir sözlə, Kreml əksini düşünsə belə, Rusiyanın imperiya istəkləri ölüb. İmperiyanın məhvinə rəhbərlik edən isə Putindir.

Rusiya üçün hər şey başqa cür ola bilərmi? O, yenidən imperializasiyanın şirnikləndirilməsinə müqavimət göstərə bilərmi? Onun imperiya ideologiyasının canlılığını və keçmiş sovet respublikaları ilə və ən azı bu yaxınlara qədər keçmiş Şərq Bloku dövlətləri ilə institusional və iqtisadi əlaqələrinin gücünü nəzərə alsaq, cavabın yox olacağı ehtimalı var.

Qərb nə etməlidir? Rusiya Federasiyasının yenidən imperializasiyası layihəsi uğursuzluğa düçar olduğundan, hər kəsin həqiqətən edə biləcəyi yeganə şey bu prosesi uzatmaq və ya sürətləndirməkdir, amma dayandırmaq deyil. Bu müddətin uzadılması yenidən anneksiyaya məruz qalan qeyri-rus xalqlarının çəkdiyi əzabların uzadılması deməkdir və rusların üzərinə əzab-əziyyəti bu hədəflərə çatdırmaq vəzifəsi qoyulmuşdur. Yenidən imperializasiyanın qaçılmaz sonunu sürətləndirən hər şey ölümü və dağıntıları azaldacaq.

Müəllif qeyd edir ki, xüsusilə, imperiyaların tarixi rus imperializminin tənəzzülünü gözləməyə vadar etdiyinə görə, Qərbin filosof Karl Marksdan nümunə götürməsi və “tarixin doğuş sancılarını sürətləndirməsi” məntiqlidir.

Motıl yazır ki, əgər Qərb Ukraynanın hərbi təchizatını ləngitməyə və ya hətta azaltmağa davam edərsə, bu, qaçılmaz prosesi yalnız uzadacaq və iztirabları artıracaq. İstənilən halda Rusiyanın yenidən imperializasiyası uğursuzluğa məhkumdur.

Putin bütün resurslarını və siyasi kapitalını Ukrayna ilə qarşıdurmaya atdığına görə, onu orada dayandırmaq onu və hər yerdə yenidən imperializasiya layihəsini dayandırmaq deməkdir.

Məğlubiyyət Rusiya elitasının bəzi üzvlərini və ümumi əhalini imperiya məsələlərini yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur etsə də, təəssüf ki, Rusiyanın imperiya ideologiyasının tez bir zamanda sönəcəyinə inanmaq üçün heç bir əsas yoxdur.

Daha doğrusu, belə bir nəticəyə zəmanət verən uzunmüddətli parçalanmadır. Rusiya yalnız Ukraynada deyil, işğal etdiyi əraziləri itirməkdə davam edərsə, az-çox normal, imperiya olmayan milli dövlətə çevriləcək.

Müəlif bildirir ki, əgər Rusiya Ukraynada uduzsa, Putin rejimi süquta uğrasa, Gürcüstan, Moldova, Belarusiya və hətta Rusiya Federasiyasının bəzi qeyri-rus xalqları işğal olunmuş əraziləri geri qaytarmaqla və ya başqa yolla əlaqələri kəsməklə yaranan xaosdan xilas olmaq qərarına gəlsələr, bu perspektiv tamamilə mümkün görünür.

Məğlubiyyət olmasa, hərbi və iqtisadi cəhətdən zəif və zəif idarə olunan Rusiya ideologiyanın əsiri olaraq qalacaq və eyni nəticələrlə yenidən imperializasiyaya cəhd edəcək. Bu isə hər zaman uğursuzluq, ölüm və dağıntı demək olacaq...

Poliqon.info