“Heç kim ölkəsində aclıq və xaosun olmasını istəməz. Bunu istəyən varsa, ya o xaos və aclığın nə olduğunu bilmir, ya da öz vətəninin düşmənidir”.

Natiq Cəfərli: “Biz köhnə müxalifətin buraxdığı səhvlərdən dərs almağa və bu günə qədər o səhvləri buraxmamağa çalışmışıq”.

PİA.AZ iqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli ilə müsahibənin BİRİNCİ hissəsini təqdim edir:

Dosye: Natiq Cəfərli 1972-ci il fevral ayının 22-də Bakıda andan olub. 1993-cü ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad İnstitutuna bitirdikdən sonra, könüllü olaraq orduya gedib və 1996-cı ildə orduda xidmətimi başa vurub. 1996-2005-ci illərdə biznes fəaliyyəti ilə məşğul olub. 2005-ci ildən bu günədək müxtəlif KİV-lərdə 200-ə yaxın məqaləsi dərc olunub. 2008-ci ildə Strasburqda Avropa Şurasının nəznində Siyasi Biliklər məktəbini, 2009-cu ildə isə Vaşinqtonda ABŞ Dövlət Departamentinin Liderlik Proqramını bitirib. 2008-ci ildə yaradılmış "Respublikaçı Alternativ" (REAL) hərəkatının həmtəsisçisir. Aktiv siyasətlə məşğul olur. Ölkənin tanınmış iqtisadçılarından biridir.

Natiq Cəfərli 2017-ci il avqustun 12-də gecə saatlarında Cinayət Məcəlləsinin 192.1 (qanunsuz sahibkarlıq), 308.2 (vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə - bu əməllər ağır nəticələrə səbəb olduqda və ya seçkinin (referendumun) nəticələrinə təsir məqsədilə törədildikdə) maddələri ilə ittiham edilərək, 4 aylıq həbs edilib. Amma bir aydan sonra azadlığa buraxılıb.

- Natiq bəy, öncə siyasətdən başlayaq. Daha sonra iqtisadiyyata keçərik... 2009-cu ildə Vaşinqtonda ABŞ Dövlət Departamentinin Liderlik Proqramını bitirmisiniz. Azərbaycanda lider olmaq nədir və özünüzü o simada görürsünüzmü?

- Azərbaycanda postsovet və Şərq mentalitetinə uyğun olaraq, liderliyi bir şəxsin simasında qəbul edirlər. Ancaq Qərb mədəniyyətində və siyasətində lider şəxs deyil, sadəcə olaraq bir funksiyadır, bir institutdur. Siyasi təşkilatın gücü o zaman olur ki, bir neçə liderlik funksiyasını üzərinə götürə bilir və bəlli şəraitdə önə çıxa biləcək insanların komandasından ibarət çevik komandaya sahib olur. Çox təəssüf ki, bizdə hələ də “lider” sözü şəxs kimi qəbul edilir. Əslində liderlik bir funksiyadır.

Bəzən elə situasiyalar yaranır ki, təşkilatda siyasi, iqtisadi və ya hüquqi məsələ ilə bağlı hansısa şəxsin önə çıxıb, liderlik funksiyasını öz üzərinə götürməsi mümkün olur. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda liderin funksiya olduğu təşkilatların gələcəyi daha yaxşı olacaq. Ən yeni Qərb tarixi və siyasi ənənləri göstərir ki, bir şəxsə yüklənmiş liderlik və o şəxsin hamıdan ağıllı olduğunu düşünmək çox yanlış yanaşmadır. Bu yanaşma XXI əsrin çağda yanaşması sayılmır.

Təbii ki, siyasi təşkilatlarda daim önə çıxmağı bacaran və o funksiyaları daşımağı bacara bilən şəxslərin olması da vacibdir. Bu baxımdan Respublikaçı Alternativ Hərəkatının (REAL) sədri İlqar Məmmədovun da önə çıxması tam təbiidir. Çünki onun siyasi və həyati təcrübəsi bizimkindən daha çoxdur. Lakin bu o ddemək deyil ki, İlqar Məmmədov REAL hərəkatının şəksiz və şəriksiz lideridir. Gərəkli situasiyalarda bizdə liderlik başqa şəxslərə də keçir və bu hər zaman hiss olunur.

Natiq Cəfərli: “Ənənəvi müxalifət sistemin bir parçasına çevirilib”.

- Bu gün REAL Hərəkatını Azərbaycanın köhnə müxalifətinə alternativ görürsünüz?

- Bizim düşüncəmiz sistemə aternativ olmaqdır. Çox təəssüf ki, biz tez-tez iqtidar və müxalifəti daxil, 25 ildir oturuşmuş sistemin özünü doğrultmadığının şahidi oluruq. Eyni zamanda ənənəvi müxalifət həmin sistemin bir parçasına çevirilib. Bu, müxtəlif formalarda və siyasi situasiyalarda özünü biruzə verir.

Bizim əsas məqsədimiz ölkədə isimlərin yox, sistemin və oyun qaydalarının dəyişməsindən, ədalətli cəmiyyətin və hüquqi dövlətin formalaşdırılmasından ibarətdir. Ona görə də biz köhnə müxalifətin buraxdığı səhvlərdən dərs almağa və bugünə qədər o səhvləri buraxmamağa çalışmışıq.

Son dövrlərin yeganə təşkilatıyıq ki, dördhissəli və təqribən 70 səhifədən ibarət olan ciddi bir proqramımız qəbul olunub. Bu proqramda ölkənin hansı sahələrində hansı addımların atılması və islahatların keçirilməsinin vacibliyi ilə bağlı maddələr vurğulanıb.

- Aydındır. Əli Kərimlinin rəhbərliyi ilə AXCP, İsa Qəmbərin də rəhbərliyi ilə Müsavat Partiyası zamanında sistemə alternativ olduqlarını irəli sürmüşdülər, amma ortada heçnə olmadı. Sizin onlardan fərqiniz tam olaraq nədədir? Və 2018-ci ildə köhnə müxalifətlə dialoqa gedib, hansısa ortaq məxrəcə gəlməyi düşünürsünüzmü?

-Obrazlı desək, köhnə müxalifətin illərdir hakimiyyətə qarşı yanaşması “sizin hansısa kadrınız pisdir, amma bizim kadrımız daha yaxşıdır” şəklində olub. Eyni şəkildə həmişə hakimiyyət də onlara qarşı mübarizə aparıb. Lazım olanda indi də hakim komandanın aparığı üzvləri müxalifətə qarşı 1993-cü ildəki yaranmış vəziyyətdən çox uğurla istifadə edirlər və köhnə müxalifəti səriştəsizlikdə ittiham edirlər. Nə qədər absurd olsa da, onlar deyirlər ki, bu günkü problemlərin belə böyük əksəriyyəti bir illik hakimiyyətin səriştəsizliklərdən doğub.

Bizim yanaşmamız isə odur ki, idarəetmədə şəxs son istinad edilən nöqtə olmalıdır. Yəni, insanı deyil, onun maraqlarını idarəedən bir sistemə keçid etmək istəyirik. Məsələn, biz parlament respublikası istədiyimizi dəfələrlə açıq şəkildə bildirmişik, hətta bunu öz proqramımıza da salmışıq. Azərbaycanda gələcəkdə normal, ədalətli cəmiyyətin qurulmasının yolunun parlamentar idarəetmədən keçdiyini hər zaman qeyd etmişik.

Məsələn, Xalq Cəbhəsi Partiyası ölkənin idarəetmə sistemi barədə bu günə qədər bir dəfə də olsa, bu barədə ciddi sənəd qəbul etməyib və ya fikir bildirməyib. Bu yəqin ki, onlarda liderlik institutunun güclü olması ilə bağlıdır. Musavat Partiyasının bununla bağlı fikirləri olub, keçid dövrünün vacibliyini qeyd ediblər.

Biz isə demokratik seçkilər keçiriləndən sonra dərhal Azərbaycanda parlament idarə üsuluna keçidin həmən təmin olunmasının tərəfdarıyıq.

İkinci ciddi fərqimiz ondan ibarətdir ki, yarandığımız ilk gündən ölkədə normallaşmanın yolunun maliyyə missiyasından keçdiyini düşünürük. Yəni, bolşevizmdən, repressiyadan kənar bu sistemə keçid olunsun.

Natiq Cəfərli: “Ölkədə yüz minlərlə insan istər-istəməz bir sıra qanun pozuntularının iştirakçısı olub”.

- Məncə Elçibəy hakimiyyətinin bir il müddətində yıxılmasının səbəblərindən biri də repressiyalardan imtina edilməsi oldu...

- Bəli, ola bilər. Ancaq bu səbəblərdən sadəcə biridir. Bizim yanaşmamıza görə, Azərbaycanda sistemin oyun qaydaları çərçivəsində korrupsiya və qanunsuzluğa bulaşmış yüz minlərlə insan var. Ola bilməz ki, hansısa xırda bir korrupsionerə heç nə etməyəsən, amma böyük bir korrupsioneri cəzalandırasan. Ya da əksinə, kiçik korrupsioner reklam xatirinə cəzalandırılır, amma böyük korrupsionerin tükünə də toxunulmur. Bu, ədalətin düzgün dağıdılmamasından irəli gəlir. Ədalət ya hamıya eyni cür şamil edilməlidir, ayrı-seçkiliyə yol vermək olmaz.

Bu nöqteyi-nəzərdən düşünürük ki, ölkədə yüz minlərlə insan istər-istəməz bir sıra qanun pozuntularının iştirakçısı olub. Ölkəni sağlam təməllər üzərində yenidən qurmaq üçün maliyyə amnistiyası ilə paralel olaraq, realibitasiya və lüstrasiya haqda qanunun qəbul edilməsinə ehtiyac var.

Lüstrasiya haqqında qanun qəbul olunur, arxiv açılır və bugünə qədər siyasətdə olub, siyasi vəzifə tutaraq hansısa cinayətdə əli olan şəxslərin ən azı 10 il siyasətlə məşğul olmasına qadağa qoyulur, əllərində olan maliyyə vəsaitinin böyük bir hissəsi vergilər şəklində yenidən dövlət büdcəsinə qaytarılır, daha sonra hansısa məmur və ya şəxs əldə etdiyi vəsaitlə biznes qurur və rəqabətli fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradılır. Lakin bir şərtlə ki, həmin vəsaitin ölkədən çıxarılmasına qadağa qoyulur. Eyni lüstrasiya qanunu orta təbəqə məmur sisnifinə də şamil olunmalıdır.

Düşünürük ki, bu yolla ölkədə iqtisadi aktivliyin artırılması, yeni iş yerlərinin açılması və iqtisadiyyatın yeni sahələrinin canlanmasına şərait yaratmaq mümkündür.

Realibitasiya haqqında qanun isə 25 illik dönəmdə hüquqları pozulmuş insanların hüquqlarını geri qaytarmaq üçün vacibdir. Çünki Azərbaycan ancaq Avropa məhkəməsinin qərarına uyğun olaraq, hansısa mülkiyyət toxunulmazlığı və ya siyasi həbslərlə bağlı kompensasiya ödəməyə məcbur buraxılır. Biz isə təklif edirik ki, dövlət bütün səhvlərini etiraf edir və realibitasiya haqqında qanunu qəbul etməklə, hüquqları pozulmuş şəxslərin hüquqlarını özlərinə qaytarır. Ən azından maddi cəhətdən kompensasiya ödəyir. Reablitasiya qanunundan hakimiyyətin düzgün olmayan siyasətindən ziyan görən hər kəs yararlanmalıdır. O zaman deyə bilərik ki, biz ədalətli cəmiyyət qururuq.

Yəni, bu üç paket - maliyyə amnistiyası, realibitasiya və illüstrasiya haqqında qanun paketi yeni konstitusiya qəbul olunan dövrə qədər keçid dövrü qanunları kimi fəaliyyət göstərməlidir.

Bizim müxalifətdə olan dostlarımız bu təklifimizin əleyhinədir. Onlar hamının cəzalandırılmasını tələb edirlər. Bu təklif bizim üçün qəbuledilməzdir. Bizə görə bu qisasçılıqdır və bu addım vətəndaş müharibəsinə də səbəb ola bilər. Biz ölkədə sağlamlaşmanın, qanunlar əsasənda yeni təməllərin qoyulmasının tərəfdarıyıq.

Natiq Cəfərli: “Azərbaycanda ədalətli mühitin olması daha çox iqtidarın özünə lazımdır”.

- Bir çoxları, xüsusən cavanlar vətəndaş müharibəsinin olmasının tərəfdarı kimi çıxış edirlər. Onlar düşünürlər ki, bu yolla bizim millətimiz yenidən formalaşar. Ümumiyyətlə, önümüzdəki illər ərzində ölkədə vətəndaş müharibəsi ehtimalı görürsünüz?

- Biz siyasi baxışımızdan asılı olmayaraq, hamılıqla çalışmalıyıq ki, ölkəmizdə kütləvi zoraklıqlara qapı açan hadisələr baş verməsin. Heç kim ölkəsində aclıq və xaosun olmasını istəməz. Bunu istəyən varsa, ya o xaos və aclığın nə olduğunu bilmir, ya da öz vətəninin düşmənidir.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, xaos ortamında heç vaxt ağıllı, ölkəsini inkişafa və tərəqqiyə aparan adamlar ortada olmurlar. Xaos ortamında populistlər, boğazdan yuxarı danışan avantüristlər, həyata keçirilməsi mümkünsüz vədləri verən anarxistlər önə çıxırlar və öz arxalarına kütləni alaraq daha böyük qanunsuzluqlara, zorakılıqlara, qətliam və soyqırımlara, fəlakətlərə səbəb olurlar. Ona görə də biz çalışmalıyıq ki, ölkədə xaos ortamı olmasın.

Dünya tarixinə baxsaq, əslində vətəndaş müharibəsi ideoloji məsələdir. Yəni insanlar ideologiya uğrunda iki cəbhəyə ayrılıb müharibə aparırlar. Məsələn, Rusiyada vətəndaş müharibəsi qırmızılarla ağlar arasında baş vermişdi. Latın Amerikasında da vətəndaş müharibələri solçularla sağ mərkəz ideologiya arasında baş verirdi. Bu mübarizə orda hələ də davam etməkdədir. Azərbaycanda belə ideoloji ayrım yoxdur. Azərbaycanın nə sağı bəllidir, nə də solu...

Ölkədə oturuşmuş ideoloji qruplar yoxdur ki, onlar arasında vətəndaş müharibəsi olsun. Əsasən ədalətsizlikdən vətəndaş müharibəsi deyil, inqilablar baş verir. İnsanların dolanışığı getdikcə pisləşə bilər, ədalətsizlik mühitini görə bilərlər, məhkəmədə hüquqları getdikcə daha çox pozular. Sosial ədalət prinsipi tamamilə pozular. Dşvlətin hüquqi anlayışı öz simasını itirər. Təbii ki, hər hansı ölkədə bu hallarda inqilabın olması mümkündür.

Dediyim ədalətsizlik halları Azərbaycanda özünü tamamilə doğruldur və inqilab ehtimalı var, amma düşünmürəm ki, hökumət bunu görmür. Hökümət vaxtaşırı müəyyən addımlar atmaqla, bu hadisənin qarşısını almağa çalışır. Bu proses tək repressiyalarla baş vermir. Repressiya isə dövlətin və dövlət adamlarının özlərini qorumağa instinktinə xidmət edərək bir alət kimi istifadə edilir.

Ölkədə xaos ortamının olması sadə vətəndaşlardan daha çox iqtidarın özü üçün təhlükədir. Çünki sadə xalqın itirəcək artıq heç nəyi demək olar ki, qalmayıb, amma onların milyonları, milyardları var. İhakimiyyət mənsubları üçün bu vəsaitlərin itirilməsindən başlayaraq, fiziki və mülki təhlükəsizliklərinin itirilməsinə qədər müəyyən proseslər baş verə bilər. Bu baxımdan hazırda Azərbaycanda ədalətli mühitin olması daha çox iqtidarın özünə lazımdır.

Natiq Cəfərli: “Azərbaycanda inqilab ehtimalı var, amma düşünmürəm ki, hökumət bunu görmür”.

-Bu günlərin aktual məsələlərindən biri Mehman Əliyevin həbsidir. Bu həbs barədə nə düşünürsünüz? 1 il əvvəl sizi də həbs etmişdilər. Həbsləriniz arasında müəyyən paralellər varmı?

- Həbslərimizin arasında müəyyən paralellər var. Əgər bir qədər yumorla yanaşsam, deyə bilərəm ki, Mehman müəllim mənim rekordumu yenilədi. Mən həbsdə 1 ay qalmışdım, Mehman müəllim isə bir neçə gün qaldı. Həbslərimiz arasındakı oxşarlıq sanki monolit bir qərarın olmamasının nəticəsidir. Həbslərimiz tam razılaşdırılmamış bir həbs olub. Mehman müəllimin həbsində bunu daha aydın görmək mümkün oldu. Sanki emosional verilmiş bir qərar idi və bütün oyunçularla razılaşdırılmamışdı.

Nəticə etibarilə Mehman müəllim kimi bir insanın həbsi cəmiyyətdə və qeyri-siyasi çevrələrdə ciddi təəssüf, təəccüb, etiraf doğurdu. Son illərdə ilk dəfə idi ki, ziyalılar belə Mehman müəllimin həbsi ilə bağlı müraciətlər ünvanlanmağa başlamışdılar.

Halbuki dünənə qədər o ziyalılar iqtidarın keçirdiyi bütün tədbirlərdə yuxarı başda otururdular və hakimiyyətin siyasi iradəsinə ləbbeyk deyirdilər. Bu onu göstərdi ki, bu həbsi təşkil edənlər həbsin fəsadlarının nədən ibarət olacağını sona qədər analiz etməmişdilər. Məncə bu ciddi səhv idi və bu səhvi buraxanlar təbii ki, indi tutduqları əməldən çox peşmandırlar.

Bu həbs ölkədaxili və ölkə xaricində ciddi etirazlara səbəb oldu. Atalar sözündə deyildiyi kimi, ziyanın yarısından dönmək də faydalıdır. Mən çox şadam ki, Mehman müəllimin həbs məsələsində ziyanın yarısından geri dönüldü və o, azadlığa çıxdı. İnanmaq istəyirəm ki, “Turan” İnformasiya Agentliyi də yaxın gələcəkdə fəaliyyətini bərpa edəcək. Bir daha qeyd edim ki, bu həbs daxili qrupların anlaşmamazlığı və ya mübarizəsinin nəticəsi kimi önə çıxır.

-Maraqlıdır ki, bəziləri Mehman bəyin həbsinin səbəbi kimi müxalifətin liderlərindən biri olmaq potensialına sahib olması ilə əlaqələndirirlər. Sizcə, Mehman bəyin həbsi üçün belə bir səbəb mümkün ola bilərdi?

-Mən şəxsən Mehman müəllimi çox yaxından tanıyıram. Bizim dəfələrlə müxtəlif mövzularda müzakirələrimiz olub. Mən bugünə qədər onun dediyiniz məsələ ilə bağlı hansısa iddiasını görməmişəm. Sadəcə 2013-cü ildə Milli Şura vahid namizəd axtarışına çıxmışdı və müxtəlif insanların adlarını səsləndirirdilər. Onlardan biri də Mehman müəllimin adı idi.

Natiq Cəfərli: “Əgər bu həbs düşünülmüş və hansısa planının tərkib hissəsidirsə, onsuz da işartıları yaxın gələcəkdə özünü biruzə verəcək”.

- Mehman bəy indiyə qədər hansısa siyasi təşkilatın üzvü də olmayıb və demək olar ki, siyasi proseslərdən kənarda olub. Onda belə bir iddia hiss etmisiniz?

- Bəli, Mehman müəllim bu günə qədr siyasi prosseslərdən uzaq olub. Çünki ölkədə normal jurnalistika istəyiriksə, jurnalistin mövqeyi neytral olmalıdır. Mehman müəllim isə peşəkar jurnalistdir.

Mən düşünmürəm ki, Mehman müəllimin liderliklə bağlı iddiası olsun və bunu da heç zaman hiss eləməmişəm. Hətta 2018-ci ildə də belə bir ehtimalın olacağını gözləmirəm. Əgər bu həbs düşünülmüş və hansısa planının tərkib hissəsidirsə, onsuz da işartıları yaxın gələcəkdə özünü biruzə verəcək.

Mehman müəllimin həbsinə başqa prizmadan da yanaşmaq olar. Və mən bu versiyaya daha çox üstünlük verirəm. Son zamanlar ölkə mətbuatında, informasiya ötürülməsində ciddi problemlər yaranmışdı. Bir neçə saytlar bloklandı və müxalif media demək olar ki,ölkə xaricinə çıxarıldı. Ümumiyyətlə isə, son 2-3 il ərzində Azərbaycan televiziyasında müxalif və müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən heç kimi efirə dəvət etmirlər. Bu isə informasiya və siyasi sferada boşluqların yaranmasına səbəb olur. Bu boşluq zamanı “Turan” İnformasiya Agentliyinin yaydığı informasiyalar çox ciddi əhəmiyyətə malik olmağa başladı. Bilirsiniz ki, beynəlxalq informasiya agentlikləri Azərbaycan haqqında informasiyanı əsasən “Turan” İnformasiya Agentliyindən alır. Bir sıra informasiya resurslarının girişinə Azərbaycanda qadağa qoyulması “Turan” İnformasiya Agentliyini daha da qabartdı, önə çıxartdı. Və görünür ki, kimlərsə bu “kanalı” da bağlamaqla “problemi kökündən həll edəcəyini” zənn etdi. Sanki bu məlumat axının müəyyən mənada dayandırılması üçün düşünülməmiş bir qərar verildi və əks effekt yaratdı. Bu addım Azərbaycan hökümətinə qarşı ciddi təzyiqlərə səbəb oldu.

Fikrimcə, bu həbsdən çıxarılacaq dərslər var. Bu məsələ hökümət üçün də keçərlidir ki, gələcəkdə belə tələsik addımların atılması xeyirdən çox ziyan verə bilər. Mənim həbsimdə də təxmini eyni situasiya yaranmışdı. Mənə deyilənlərdən belə məlum oldu ki, qərar verilərkən yekdillik olmayıb. Hətta mənim həbsimdən sonra dövlət departamentindən zənglərin gəlməsi, Kerrinin zəngi, xarici təzyiqlərin çox olması həbsdən azad olunmağımda əsas rol oynadı.

Biz Mehman müəllimlə bağlı da eyni situasiyanı gördük. Bu həbs ATƏT, Avropa Şurası, dövlət departmentində çox ciddi qəzəb doğurdu. Ümid edirəm ki, gələcəkdə Mehman müəllim kimi insanların həbsini görməyəcik.

- Son zamanlar “beşinci kolon” haqqında da çox danışılır. Əsasən də Rusiyaya bağlı adamların Azərbaycanda aktivləşməsi ilə bağlı bir sıra fikirlər irəli sürülür. Ümumiyyətlə, siz Azərbaycanda “beşinci kolon” təhlükəsini görürsünüzmü?

Ardı var...

Azər QARAMANLI

Nərminə UMUDLU

Gülşən ŞƏRİF

pia.az