Tehranla dil tapmaq üçün Reyqan üsulu işə yarayarmı?
Sina Azodi
“Atlantic Council”
Təxminən yeddi ay keçsə də, Tramp administrasiyasının hələ də geniş əhatəli İran siyasəti yoxdur. Ağ Ev, İranın Yaxın Şərqdə artan nüfuzuna qarşı daha əzici bir ton qəbul edərkən, sələfinin İranla imzaladığı nüvə razılaşmasına boyun əyir.
Yeni mühafizəkar düşüncə mərkəzləri Tramp administrasiyasını İranın regional rolunu azaldacaq və hətta İran hökumətinin devrilməsini istəyən daha aqressiv bir mövqe tutmağa yönəldir.
Bu yaxınlarda Demokratiyanın Müdafiəsi Fondunun icraçı direktoru Mark Dubovitz “Wall Street Journal”da bir məqalə dərc edib. O, İrana qarşı "Reyqan yolu" tutmağa çağırdı.
Dubovitz məqaləsində ABŞ-Sovet İttifaqı münasibətlərinə toxunaraq, Reyqan dövrünün Milli Təhlükəsizlik Strategiyasının Qərar Direktivi (NSDD-75) hissəsini rəhbər tutmağı tövsiyə etdi. Onun fikrincə, ABŞ, İranın genişlənən təsirini buna əsasən sədd çəkə bilər.
Bu dəlillər bir çox səbəblərə görə yanlışdır və əlbəttə, ABŞ-ın milli maraqlarını gücləndirə bilməz.
Birincisi, Dubovitz, xüsusilə " ABŞ-ın maraqlarını qoruyan və inkişaf etdirən müqavilələrə görə Sovet İttifaqı ilə danışıqlar aparmağa" çağırış edən direktivin üçüncü bəndini yaddan çıxarır.
Dubovitz, Obama administrasiyasının İranla nüvə razılaşmasının güclü tənqidçisi olub. Halbuki saziş İranın nüvə proqramına nəzarət edə bilən qıfıllara gətirib çıxardı və bölgədə yeni hərbi münaqişədən çəkindirdi.
Qeyd edək ki, prezident Reyqan Sovet İttifaqına "şər imperiyası" adını verərkən, Moskva ilə silahlara nəzarət haqqında əsas müqavilənin müzakirəsini davam etdirdi. Bundan əlavə, Dövlət Departamenti İranı terrorizmin sponsoru kimi təyin edərkən, Reyqan administrasiya gizlicə Tehrana əl uzatdı və İran-İraq müharibəsi zamanı "İran xalqı ilə münasibətləri bərpa etmək üçün" yeni yaranan İran İslam Respublikasına silah satdı.
Hər iki halda Reyqanın xarici siyasətə praktik yanaşması və ilk növbədə, ABŞ-ın maraqlarını üstün tutması ilə fərqləndi. Dubovits əksinə, ABŞ-ın Birgə Fəaliyyət Planını (JCPOA) geri götürmək və yenidən müzakirəsi çağırışı ABŞ-ın maraqlarını gücləndirməyəcək. Çünki Avropa Birliyi və digərləri İranın nüvə proqramına sadiq olduqlarını bildirdilər.
Bundan əlavə, İranı Sovet İttifaqı ilə müqayisə etmək – ən yaxşı halda, o, orta ölçülü regional gücdür – əslində, qüsurludur. Sovet İttifaqı Birləşmiş Ştatlarla təkcə ideoloji cəhətdən deyil, eyni zamanda, ABŞ şəhərləri və Qərbi Avropadakı ABŞ müttəfiqlərinə böyük itkilər verdirərdi. 1985-ci ilə qədər Sovet İttifaqı Amerika hədəflərinə 11 min nüvə başlığı göndərə bildi. Digər tərəfdən, İran, Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilənin üzvüdür və JCPOA-nı imzalayan bir ölkə kimi nüvə silahı olmayan dövləttək qalmalıdır.
İran ABŞ-ın Fars körfəzindəki varlığını məhdudlaşdırmaq istəsə də, əsasən ərazisinə hücumun qarşısının alınması və “Hizbullah” kimi şiə tərəfdaşları ilə əlaqələrinin qorunması ilə məşğuldur. Sovet İttifaqından fərqli olaraq, İranın konvensional hərbi gücü Yaxın Şərqdə ABŞ və ya ABŞ tərəfdaşları üçün mövcud ekzistensial təhlükə deyil.
Qeyd etmək lazımdır ki, Dubovits Sovet təcrübəsinə əsaslanan bir strategiya çağırarkən, İranla Sovet İttifaqı arasında məntiqi bir müqayisə apara bilmir.
Soyuq müharibə strategiyalarının zamanımızın reallıqlarına uyğun olmadığını nəzərə almalıyıq. Belə strategiyalar iki super gücün dünyada təsir üçün yarışdığı bir dövrü həll etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Ancaq Sovet İttifaqının dağılmasından sonra onların geosiyasi xeyli dəyişdi.
İran qüdrətli hegemoniyaya malik deyil və bunu istəmir. Əksinə, onun maraqlarını qoruyan bir Yaxın Şərq arzusundadır. Bundan əlavə, Soyuq müharibədən sonrakı dünyada amerikalılar artıq – Şimali Koreyaya baxmayaraq – nüvə soyqırımı təhlükəsi ilə üzləşmirlər.
Əksinə, ABŞ bir çox hallarda Səudiyyə Ərəbistanı və Fars körfəzindəki digər ərəb monarxiyaları da daxil olmaqla, öz tərəfdaşları tərəfindən maliyyələşdirilən düşmənlərlə mübarizə aparır. İranın anti-İsrail və anti-ABŞ ritorikasının və regional müdaxilələrin təxribatçı olduğuna dair heç bir sual yoxdur, amma ABŞ və onun avropalı müttəfiqlərini təhdid edən sünni müsəlman terror qruplarına qarşı ABŞ ilə yanaşı mübarizə aparır.
Dubovitsin İranı "imperialist" çağırışında bir istinad nöqtəsi var, o, İranın "imperialist" xarakterinin qədim tarixə malik olduğunu vurğulayır. İran qonşuları bir-birinə bənzər tayfa toplusu olduqda və uzun müddət müstəqilliyini qoruduğu zaman imperatorluq idi.
Bu imperiya, qərar verənlər də daxil olmaqla, bir çox iranlının qəlbində və zehinində yaşayır. İranlılar, başqalarının işlərinə müdaxilə etdiyinə görə, ölkələrinin işlərinə xarici müdaxiləyə qətiyyətlə qarşı çıxırlar.
Bir çox iranlı üçün baş nazir Məhəmməd Müsəddiqi devirən 1953-cü il çevrilişi ABŞ-İran əlaqələrində yalnız uğursuzluq hadisəsi deyil. Əksinə, bu, uzun müddət sonra doğulmuş olanlar üçün də qan yaddaşıdır. İranı Sovet orbitindən və qismən Britaniya neft maraqlarını qorumaq üçün qurulan çevriliş gələcək kədərlərə və davamlı güvənsizliyə səbəb oldu.
Dövlətin katibi Reks Tillersonun rejimi "sülh yolu ilə" dəyişdirməyə dair yeni cəhd çağırışı yalnız yaxın gələcəkdə ABŞ-İran münasibətlərini zəhərləməyə gətirib çıxaracaq. İranlılar 100 ildən çox müddətdir demokratiya və azadlıq üçün araşdırma aparırlar. Onlara "kömək etmə”nin ən yaxşı yolu bunu öz ixtiyarlarına buraxmaqdır. (tərcümə: Strateq.az)
pia.az
Digərxəbərlər
Populyar xəbərlər
